معنا شناسی علم در نهج البلاغه
پنجاه و سومین کرسی ترویجی دانشگاه فرهنگیان به میزبانی استان مازندران برگزار شد
دومین کرسی ترویجی استان مازندران بر اساس طرح نامه پیشنهادی خانم دکتر معصومه رضائی منش عضو هیأت علمی پردیس فاطمه الزهراء (س) ساری، با موضوع معنا شناسی علم در نهج البلاغه روز دوشنبه مورخ 26/3/99 در سالن کنفرانس مدیریت امور پردیس های استان مازندران برگزار شد.
جلسه با تلاوت آیاتی چند از کلام ا... مجید آغاز شد. در ابتدای نشست، توضیحات لازم پیرامون این برنامه و زمان بندی بیان مطالب توسط ارائه دهنده و ناقدان، از سوی مدیرجلسه ارائه شد. سپس در ادامه خانم دکتر رضائی منش مباحث خود را بر اساس کتاب تألیفی خود، با استفاده از پاورپوینت ارائه نمودند. از مهمترین مباحث مطرح شده می توان به موارد زیر اشاره کرد.
اهمیت و ضرورت تالیف کتاب :
نهج البلاغه در کنار قرآن تالی قرآن است؛ جامعیت و قدمت دارد، سرچشمه معرفت‌های نورانی و شفای بیماری‌های نفسانی است و پرداختن به انوار آن در حقیقت تلمّذ در مکتب همان امیر کلام محسوب می گردد. ضروری است در عصر پیشرفت علوم و تنوع آن‌ها و کثرت متقاضیان فراگیری علم و دانش به این کتاب شریف پرداخته و مراجعه شود.
پرداختن به مطالعه معنایی علم با بیش از سیصدمرتبه تکرار در نهج البلاغه با روش توصیفی و کتابخانه ای. بر مبنای نهج البلاغه صبحی صالح و با الهام از روش معناشناسی در قران پروفسور توشی‌هیکو ایزوتسو (به انگلیسی: Toshihiko Izutsu زبان‌شناس، قرآن‌پژوه، اسلام‌شناس و فیلسوف ژاپنی بود. وی پژوهش‌ها و نوشته‌های بسیاری در فلسفه تطبیقی و بررسی تطبیقی ادیان از خود به یادگار گذاشته است.
بررسی معنای علم:
علم در لغت به معنی معرفت، دانش، شناخت و آگاهی
شاید بتوان معانی مختلف مورد بحث در میان دانشمندان رشته‌های گوناگون علمی درباره‌ی واژه‌ی" علم " را در سه معنای محوری خلاصه کرد:
1- دانستن و شناختن به معنای عام 2- یکی از دانش‌های بشری 3- یکی از رشته‌های علوم تجربی
• عمده اختلاف فیلسوفان، منطق شناسان اهل کلام در تعاریف گوناگون، درباره ماهیت و چیستی دانایی و شناخت به‌طور مطلق یعنی علم به معنای نخست است.
معنای علم در معناشناسی:
از دیدگاه معناشناسی ده معنا برای علم مطرح گردیده است که تنها معنای منتخب- معنای آخر- قابل‌قبول است و کاستی‌های سایر معانی مطرح‌شده را ندارد.
معنای روان‌شناختی - علم به معنای شناخت مطابق با واقع -علم به معنای شناخت حصولی مطابق با واقع -علم به معنای شناخت حصولی کلی مطابق با واقع - علم به معنای شناخت حصولی کلی و دستورالعمل‌های مبتنی بر آن علم به معنای شناخت حصولی کلی حقیقی - علم به معنای شناخت حصولی تجربی Positivism - علم به معنای شناخت پدیده‌های مادی با هر روشی
علم به معنای مجموعه مسائل مرتبط، به‌مثابه بستر تلاش برای شناخت حصولی - معنای منتخب علم
معنای منتخب علم
علم برحسب تعریف مورد قبول، مجموعه مسائلی تشکیل‌شده از موضوع و محمول‌اند که موضوعات آن‌ها زیرمجموعه‌ی یک موضوع واحدند و پاسخی برای اثبات یا نفی می‌طلبند. هر تلاشی در این راه، تلاشی از سنخ آن علم به شمار می‌رود و منبع یا روش در آن نقشی ندارد، بلکه شامل فقاهت در فقه، تفلسف در فلسفه و تحقیق و پژوهش علمی در علوم می‌شود.
توزیع پراکندگی علم در نهج البلاغه
سخنان حضرت علی(ع) شرح و بسط و تفصیل آیات قرآن مجید است از حدود مطالب قرآن کریم خارج نشده است و بحث دیگری را طرح نفرموده است. حضرت از علم خدا بسیار سخن گفته، اما در کیفیت علم الهی سخن و گفتاری نفرموده است.
بررسی معنایی منشأ علم علی (ع) در نهجالبلاغه
حضرت قلبی لبریز از علوم و دانش‌ها داشتند و فرمودند: من آن کوه بلندم که سیل علوم از من سرازیر می‌گردد. این علوم، به صورت موروثی از پیامبر اکرم(ص) به آن حضرت منتقل شده بود، اگر چه سرچشمه علم موروثی خداوند متعال است.
بررسی معنایی علم علی (ع) در نهجالبلاغه
علی (ع) و فرزندانش راسخان در علم‌اند
علی(ع) سخنگوی کتاب خدا و سنّت است
علم غیب علی(ع) و جایگاه آن
داشتن علم مکنون؛ راز سکوت امام علی
جمع بندی نهائی بحث:
می‌توان گفت " علم در نهجالبلاغه دارای دایره معنایی گسترده‌ای است که در یک‌سوی آن صاحبان و دارندگان علم قرار دارند و با درک و شناخت درست به‌یقین و اطمینان قلبی می‌رسند و با هدایت و راهنمایی در مسیر حق و حقیقت قرار می‌گیرند. در سوی دیگر افرادی هستند که نسبت به‌حق و حقیقت شناختی ندارند و با ظن، تردید و جهالت گرفتار سرگردانی و گمراهی می‌شوند. نقطه تمایز و وجه افتراق این دو گروه از انسان‌ها با توجه به معنای معرفتی و شناختی‌ای که از آن فهمیده می‌شود، است
معرفت و شناختی که درنتیجه‌ی علم برای انسان حاصل می‌شود و موجب دست‌یابی و رسیدن او به حقیقت می‌گردد. درواقع اگر در یک دایره حقیقت را در نقطه بالا و انسان را در نقطه پایین قرار دهیم تفکر، تعقل و تدبر ابزارهایی هستند که به انسان کمک می‌کنند به سمت حقیقت حرکت کند و با کمک آن‌ها به معرفت و علم دست یابد و بتواند حقیقت را درک کند در این صورت، حقیقت نقطه اعلی است و معرفت و شناخت حاصل از تفکر، تعقل و تدبر، وصل‌کننده انسان به حقیقت است.
بیشترین درصد علم در نهجالبلاغه به علم و دانش تخصیص یافته است و این نیز تأکیدی است بر اهمیت علم و دانش در تمام مکاتب بشری. بدون تردید اسلام بیش از هر دین و آیین دیگری به علم بها داده و انسان ها را به تعلیم و تعلّم فراخوانده است تفاوت عمده اسلام با مکاتب بشری در تعریف علم این است که اسلام علم را به عنوان یک واژه مقدس در جهت رشد، تعالی و سعادت بشر به خدمت می گیرد؛ بنابراین میبینیم حضرت نیز در نهجالبلاغه تأکید بیشتری بر آن دارند.
در بخش دیگری از این نشست، هر یک از ناقدین نظرات خود را در خصوص مباحث مطروحه به شرح زیر اعلام کردند:
آقای دکتر ابراهیم فلاح عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ساری:
کتاب حاضر (معناشناسی علم در نهج البلاغه) اولین کتابی است که در زمینه موضوع علم در نهج البلاغه کار شده است. پژوهش در حوزه نهج البلاغه از اهمیت بالائی برخوردار است چون تالی قرآن و آیینه تمام نمای قرآن است. این کتاب دارای محاسنی است از جمله مطالب مطرح شده در آن از وزانت علمی لازم برخوردار است و با توجه به عنوان کتاب، فصل بندی ، انسجام، نظم و دسته بندی موضوعات مناسب و تعداد فصول کافی به نظر میرسد. حدود 140 منبع که اکثراً منابع دست اول و متقن هستند در این کتاب استفاده شده است.
اما چند پیشنهاد برای افزودن بر غنای کار ارائه می کنم:
با توجه به عنوان کتاب که معناشناسی علم در نهج البلاغه است بهتر آن بود که در محتوای کتاب از فرهنگ لغت های معتبر عربی استفاده می شد همچنین کتابی درباره مفردات نهج البلاغه به نگارش در آمده که می توانست به عنوان یکی از منابع معتبر در این کتاب مورد استفاده قرار گیرد.
در پیشگفتار این کتاب به جای بیان ارزش علم، گستره معنائی علم، توضیحات مقدماتی در باره علم و ... کاملاً نتایج بحث وارد شده و شباهت چندانی به پیشگفتار ندارد می توانید از مباحث این بخش در پایان کتاب به عنوان نتایج بحث، استفاده کنید.
روش بحث در این کتاب مشخص نیست با توجه به اینکه در بحث معناشناسی و در بحث روش تقسیماتی وجود دارد به عنوان مثال همزمانی و در زمانی که روش همزمانی خود به ساخت گرا و بافت زبانی تقسیم می شود و سایر تقسیمات...
به نظر میرسد در این کتاب به یک معرفی اجمالی از نهج البلاغه نیاز بود اینکه مخاطب بداند نهج البلاغه چگونه و در چه زمانی جمع آوری شده، شامل چند خطبه، نامه، کلمات قصار و ... است. اطلاعاتی از این دست تحت عنوان معرفی اجمالی برای درک بهتر مخاطب ضروری به نظر میرسد.
آقای دکتر رمضانعلی تقی زاده عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان استان مازندران :
پرداختن به موضوع زیبائی همچون علم که موضوع پر طمطراق و با اهمیتی است، آن هم از منظر نهج البلاغه، بر ارزش این کتاب می افزاید... اما نکاتی چند که قابل تأمل است در خصوص محتوای کتاب مطرح می کنم:
در بررسی معنائی علم، بحث تقابل که به معنای تضاد آمده، البته نیاز به تفسیر دارد. تقابل بیشتر در نگاه منطقیون و فیلسوفان معنا پیدا میکند. گاهی تقابل دو امر وجودی را با هم متقابل می داند مثل سیاه و سفید که هر دو امری وجودی دارند، که این از نوع تضاد می باشد.. اما گاهی از نوع تضایف است مثل اب و ابن که دارای تقابل تضایفی هستند...
تقسیماتی که ما از علم داریم بیشتر نگاه به متعلقات و مصادیق علم است وگرنه خود علم ماهیتاً و ذاتاً تعریفی ندارد، و هر تعریفی منجر به دور می شود. ملاصدر علم را در مقوله وجود می برد نه در مقوله ماهیات، زیرا در مقوله وجود تعریفی ندارد.
علم با توجه به متعلقش گاهی آفاق و جهان هستی است که در اینجا به معنای دانش و معرفت است و گاهی متعلقش امری وجودی است، که در اینجا به معنای وجودی و انفسی است. نهج البلاغه هم علم به معنای آفاقی دارد و هم به معنای انفسی... لذا بهتر بود در این کتاب به آن اشاره شود.
در ادامه خانم دکتر رضائی منش به مباحث مطرح شده از سوی ناقدین و اساتید مدعو پاسخ دادند. همچنین در پایان این نشست آقای دکتر اسلامی ریاست محترم دانشگاه فرهنگیان استان مازندران، طی سخنانی بر لزوم استمرار فضای نقد و گفتگوی علمی در دانشگاه و اهمیت برگزاری کرسی های ترویجی تأکید کردند. همچنین تندیس کرسی پنجاه و سوم را به رسم یادبود به خانم دکتر رضائی منش اهداء کردند.